Autor: Aneta Walczak
Na datę liturgicznego wspomnienia Jana Pawła II wybrano dzień 22 października, przypadający w rocznicę uroczystej inauguracji pontyfikatu papieża-Polaka. W tym tygodniu mija 47 lat od wyboru Jana Pawła II. Rocznica inauguracji jego pontyfikatu w 1978 roku jest doskonałą okazją by przypomnieć sobie wystąpienia Papieża, słowa, które kierował do Polskiej Polonii, wizyty włoskie oraz pobyty w Mediolanie.
22 października
W nocy z 28 na 29 września 1978 roku po zaledwie 33 dniach pontyfikatu zmarł papież Jan Paweł I. 14 października rozpoczęło się więc już drugie w tym roku konklawe mające wyłonić nowego papieża. 16 października 1978 roku, około godziny 17.15 w siódmym głosowaniu metropolita krakowski, kardynał Karol Wojtyła został wybrany papieżem. Przyjął imię Jan Paweł II. O godz. 18.45 wreszcie ogłoszono wybór nowego papieża – HABEMUS PAPAM! 22 października na Placu Świętego Piotra odbyła się uroczysta inauguracja pontyfikatu Karola Wojtyły, a następnego dnia pierwsza audiencja dla 4000 Polaków zgromadzonych w auli Pawła VI. Msza św. inaugurująca pontyfikat była transmitowana przez radio i telewizję na wszystkie kontynenty. W komunistycznej Polsce to pierwsza transmisja Mszy św. od czasów przedwojennych. Już 12 listopada Nowy Papież uroczyście objął katedrę Rzymu – Bazylikę św. Jana na Lateranie, stając się w ten sposób Biskupem Rzymu, a zarazem pierwszym papieżem z Polski, jak również pierwszym po 455 latach biskupem Rzymu, niebędącym Włochem.
Jan Paweł II do polskich Emigrantów
Papież Jan Paweł II podczas swoich licznych podróży i 27 lat pontyfikatu wielokrotnie spotykał się z Polonią i emigracją polską. Miało to miejsce w 45 krajach na różnych kontynentach. Było wśród nich 19 krajów europejskich, Stany Zjednoczone (dwukrotnie) i Kanada (dwukrotnie), osiem krajów Afryki i dziewięć Ameryki Południowej. Podczas każdego ze spotkań papież wygłaszał przemówienie, w którym poruszał sprawy istotne dla słuchaczy. Jego przemówienia, a było ich w sumie ponad 70, zawierają niezwykły i wciąż aktualny, ideowy program dla Polonii i emigracji polskiej. Karol Wojtyła używał często takich form jak „proszę˛ Was bardzo”, „życzę Wam”. Eliminowało to dystans psychologiczny, a fakt, że papież był Polakiem, stwarzał szczególną relację ze słuchaczami”.
Podstawą jego wystąpień była znajomość aktualnej sytuacji w odwiedzanych krajach. Często zawierały zarys historii miejscowej Polonii i jej osiągnięcia poza Polską. Podkreślał w nich jak wybitni są Polacy, wychwalał stworzone przez emigrantów instytucje oraz ich rola w zachowaniu wiary i kultury polskiej na obczyźnie.
„Ludzie, którzy pamiętają, skąd pochodzą, ludzie, którzy cenią swoje tradycje, mogą wnieść wiele w życie każdego kraju” (Melbourne, 1986).
Spotkania z Polonią często były ograniczone miejscem i czasem, mimo trudnych warunków Ojciec Święty traktował je priorytetowo. W wydarzeniach poza Polakami brały często udział inne grupy narodowościowe, np. Litwini, Łotysze, Ukraińcy, Słowacy, Jugosłowianie, Węgrzy i inni. Papież też zwracał się do Polaków w czasie liturgii dla ogółu wiernych. Tam, gdzie w programie wizyty nie było osobnego spotkania z Polonią z inicjatywy Karola Wojtyły często do niego dochodziło, a przemówienia były improwizowane. W końcowych latach pontyfikatu jego wypowiedzi były krótkie i zwięzłe, lecz poruszały zasadnicze dla słuchaczy problemy. Pierwsze przemówienie do Polonii poza Watykanem Jan Paweł II wygłosił w Meksyku 27 stycznia 1979 r., a ostatnie w Bułgarii 26 maja 2002 r.
Poza pielgrzymkami z okazji ważnych rocznic dla Polski i Polonii, jubileuszów ważnych instytucji polonijnych, religijnych i świeckich oraz zdarzeń związanych z życiem znanych na emigracji osobistości, wypowiadał się wygłaszając orędzia, listy i telegramy.
Wiodącym tematem przemówień papieskich jest wezwanie do zachowania przez Polonię chrześcijańskiego dziedzictwa polskiego i przekazywania go następnym pokoleniom. W wypowiedzi do Polaków w Argentynie czytamy:
“Człowiek, naród musi się˛ opierać na doświadczeniach dziejowych i czerpać z nich mądrość, siłę, program. Dziesięć wieków naszej przeszłości religijnej, narodowej i państwowej, dziesięć wieków naszej kultury tak humanistycznej, bo chrześcijańskiej, jest wspólną własnością i dziedzictwem, wyposażeniem i bogactwem, z którego wciąż na nowo musimy czerpać”.
Papież wskazuje na powołanie i zadania emigrantów, na ich prawa i obowiązki oraz na sens ich pobytu na emigracji. Nie raz podkreśla powołując na socjologa i myśliciela, Michaela Novaka, że więzy uczuciowe z rodzinną kulturą i systemem wartości, stanowią niezastąpione wyposażenie moralne, pozwalające jednostkom na zachowanie duchowej tożsamości.
Kluczowe znaczenie przypisuje rodzinie polskiej:
“Związanie z kulturą polską dokonuje się w domu rodzinnym, życiu religijnym i organizacyjnym. Natomiast szkoła, studia, życie zawodowe więzi z kulturą kraju zamieszkania. Wieź między krajem ojców a krajem zamieszkania dokonuje się˛ właśnie na płaszczyźnie kulturowej (Londyn 1982)”.
Odwołuje się do trudnych dziejów Polski, do jej tysiącletniej historii i ducha tolerancji typowego dla jej dziejów. Szczególne miejsce zajmują też wystąpienia odnoszące się do idei ruchu “Solidarność”. Podkreślał, że stała się wyzwaniem nie tylko na naszej ziemi, ale dla całego świata oraz współczesnym wyrażeniem przez naród polski treści Deklaracji Praw Człowieka ONZ i symbolem takiego porządku społecznego, „w którym człowiek znajduje się w centrum” podkreślając ciągle jej wydźwięk poza Polską:
“Słowo “Solidarność” trzeba je było wypowiedzieć´ „w imię przyszłości człowieka, że wyraża ono odwieczną treść i że dziś płynie ono szeroką falą poprzez świat”
Kierując swoje słowa do Polonii, podobnie jak w przemówieniach wygłaszanych podczas pielgrzymek do ojczyzny, dostrzegalna jest jego fascynacja dziejami Polski, jej kultura, literaturą i wiarą. Charakterystycznym szczegółem jest to, że w przemówieniach papieża słowo „Ojczyzna” pisane jest zawsze dużą literą, a często spotykamy w nich określenie „Matka Ojczyzna”.
“Miłość ojczyzny jest prawem ludzkiego serca. Jest miarą ludzkiej szlachetności – miara wypróbowana wielokrotnie w ciągu całej naszej niełatwej historii”.
Patriotyzm oznacza umiłowanie tego, co ojczyste: umiłowanie historii, tradycji, języka czy samego krajobrazu ojczystego. Jest to miłość, która obejmuje również dzieła rodaków i owoce ich geniuszu. Próbą dla tego umiłowania staje się każde zagrożenie tego dobra, jakim jest ojczyzna. Nasze dzieje uczą, że Polacy byli zawsze zdolni do wielkich ofiar dla zachowania tego dobra albo też dla jego odzyskania”. Pamięć i tożsamość, Kraków 2005 r.
Papież stawia Polonii i emigracji wysokie wymagania i mówi o jej posłannictwie w Świecie. Duże miejsce zajmuje również wpływ Chrześcijaństwa i kościoła na emigrację. Odnosi się do kultu maryjnego, a w nim o roli obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, symbolu ojczyzny. Podkreśla przynależność Polonii i emigracji do wspólnoty ogólnoludzkiej i chrześcijańskiej zgodnie z naturą chrześcijaństwa.
Na spotkaniach ważna jest też dla Jana Pawła II kwestia integracji i asymilacji, przyjmowanie nowej kultury przez emigrantów, nie zrywając przy tym więzi z kulturą ojczystą. W wykorzenieniu widzi wiele zagrożeń, takich jak utratę moralnego oparcia w kulturze rodzimej.
“Integracja jest na pewno ważnym zagadnieniem i koniecznym. Dziś nikt nie może zamykać się we własnym getcie. Musicie służyć krajowi, w którym żyjecie, pracować dla niego, kochać go i przyczyniać się do jego rozwoju, rozwijając siebie, własne człowieczeństwo to, co w Was jest, to, co Was tworzy, bez fałszowania, bez zacierania tych linii, które sięgają wstecz”. (Paryż 1980)
U żadnego z poprzednich papieży temat emigracji, nie został w sposób tak obszerny poruszony jak w przemówieniach Jana Pawła II. Po raz pierwszy emigracja otrzymała w tak jasny sposób uzasadniony program ideowy. Treści kierowane do Polonii nigdy nie straciły na aktualności.
Włoskie spotkania z Polonią
We Włoszech spotkania z polskimi emigrantami często odbywały się w Rzymie. Tam przemawiał do przedstawicieli Polonii, organizacji i pielgrzymek polonijnych przyjmowanych w Watykanie oraz do Polonii rzymskiej, np. z okazji świąt Bożego Narodzenia. Podsumowaniem jego wypowiedzi na temat roli emigracji w kulturze polskiej są słowa skierowane do przedstawicieli Polonii w Rzymie 27 czerwca 1985:
“Nieocenione są zasługi emigracji w tworzeniu i pomnażaniu naszej kultury w świecie i w dawaniu świadectwa o Polsce: jaką była i jaką być powinna”
Między innymi w 1990 r. po raz pierwszy w spotkaniu z papieżem w Rzymie wzięli udział Polacy z ówczesnych, zachodnich republik istniejącego jeszcze Związku Sowieckiego: z Łotwy, z Litwy, Białorusi i Ukrainy oraz z Rosji europejskiej, a także Czechosłowacji, Węgier i Rumunii. Na ich obecność zwrócił on wówczas szczególną. O Polakach na Wschodzie mówił także zwracając się do Przyjaciół Fundacji Jana Pawła II w Rzymie 26 października 1995 r.
W czasie spotkania w Rzymie z Radą Koordynacyjną Polonii Wolnego Świata wygłaszając zdanie:
“O przyszłości nie można myśleć spokojnie, gdy się˛ zapomina o przeszłości. Bez niej nie można odnaleźć ani pogłębić swej tożsamości. Myśląc o przyszłości nie można odcinać tych korzeni, z których się wyrasta, bo są one kluczem do zrozumienia samych siebie”. (Rzym 1979).
Wielokrotnie podczas pobytu w Rzymie cytuje znane z historii Polski hasło: „o wolność naszą i waszą”, przypominając walkę Polaków. Mówi też, że:
„Charakterystycznym rysem polskiej emigracji było to, że często nabywała ona prawo do nowej ojczyzny poprzez, ofiarę i poświęcenie, a nierzadko własną krwią wylewaną a za wolność waszą, wiążąc ją zawsze nadzieję na wolność naszą” (Rzym, 27 czerwca 1985).
Z Polonią i emigracją Jan Paweł II spotykał się także we Włoszech poza Watykanem. Tego rodzaju spotkania miały miejsce na Monte Cassino w 35 rocznicę bitwy (18 maja 1979), na polskim cmentarzu wojskowym niedaleko Bolonii (18 kwietnia 1982 r.), w kościele polskim św. Stanisława z okazji jego 400-lecia (28 czerwca 1982), w Domu Polskim im. Jana Pawła II na via Cassia w Rzymie (27 marca 1985) oraz we Florencji (19 października 1986). Podkreślał fakty historyczne, odniósł się do bitwy pod Monte Cassino która „wpisała się na zawsze w historię Polski i Europy”.
W przemówieniu na audiencji z okazji 40-lecia bitwy pod Monte Cassino czytamy:
Zachowanie tożsamości kultury narodu to zachowanie jej moralnych wartości. Tylko w oparciu o nie może rozwijać się prawdziwy humanizm, godność człowieka, prawdziwa wolność. Naród zachował, mimo przeszło stu lat niewoli, swój, a tożsamość dzięki własnej kulturze […]. Kultura to dzieła literackie, plastyczne, muzyczne, to dzieła historyków. Ale kultura to przede wszystkim człowiek. Jaki jest człowiek, taki będzie naród. Jeśli będzie on moralnie zdrowy, jeśli będzie zżył z Chrystusem, to będzie spełniał również swoje polskie czy polonijne zadania i powołanie.”
W Wiecznym Mieście po raz ostatni przemówił do przedstawicieli Polonii z różnych krajów świata, reprezentujących Fundację Jana Pawła II. Miało to miejsce 4 listopada 2003 roku.
Jak często Jan Paweł II odwiedzał Mediolan?
Jan Paweł II przybył po raz pierwszy do Mediolanu w maju 1983 roku, na zakończenie XX Kongresu Eucharystycznego, a po raz drugi w listopadzie 1984 roku, z okazji 400. rocznicy śmierci św. Karola. Pierwszy z pobytów był niezwykle wyczekiwany biorąc pod uwagę ich historię: była to pierwsza wizyta papieska od czasów Marcina V, papieża Colonny, który w 1418 r. przekroczył bramy Księstwa Mediolanu, wracając z Soboru w Konstancji, i konsekrował ołtarz katedry.
Zdjęcie 4 Jan Paweł II w Mediolanie, Piazza Duomo, źródło.
Pierwsza wizyta w Mediolanie
W czasie pierwszej wizyty podkreślał, że Mediolan „jest siedliskiem negatywnych zjawisk, które zanieczyszczają współczesne społeczeństwo i mają swoje korzenie w redukcjonistycznym sekularyzmie”. Stąd nawoływał, aby „odzyskać dojrzałą świadomość godności i odpowiedzialności człowieka”. Spotkał się z 15 000 zakonnic w Palazzo dello Sport, które zaprosił „do budowania uczuciowego i dynamicznego centrum życia konsekrowanego na Eucharystii”. Punktem kulminacyjnym był wieczór 20 maja, kiedy Piazza del Duomo staje się ogromnym placem modlitwy. Papież przedstawia Eucharystię jako „niezmierzony i niewysłowiony dar miłości Trójcy Świętej do ludzkości”, a co za tym idzie, wspólnotę chrześcijańską i samych chrześcijan jako naznaczonych potrzebą i obowiązkiem nieustannego aktu dziękczynienia. Następnego dnia, podczas hucznej koncelebry w seminarium w Venegono, papież przedstawił kapłanom Eucharystię jako „siłę odnowy we współczesnym świecie”.
Podczas pobytu w Mediolanie Jan Paweł II odwiedził kilka znaczących miejsc (takich jak Desio, miejsce urodzenia Piusa XI, i Seregno, z którym był związany od czasu swojego biskupstwa w Krakowie) i spotykał się z najróżniejszymi grupami ludzi. „Jestem pośród was, aby mówić wam o Chrystusie” – powiedział do 250 000 młodych ludzi zgromadzonych na torze wyścigowym Monza. „Nie możecie pozostać obojętni wobec Chrystusa! Pomóżcie budować nowe społeczeństwo!”.
W Sesto San Giovanni przemawiał do 80 000 robotników: „Wiem, co znaczy wejść do fabryki i przebywać tam o każdej porze dnia, każdego dnia tygodnia, każdego tygodnia roku: nauczyłem się tego na własnej skórze; nie nauczyłem się tego z książek”. Do świata kultury odniósł się w Teatro alla La Scala, a do profesorów Uniwersytetu Katolickiego i biznesmenów na Targach Mediolańskich Fiera. Ostatni przystanek papieża stanowiła Politechnika, gdzie zwrócił się do chorych słowami: „Wy stanowicie wybraną część i jesteście najbliżsi mojemu sercu”. Co ciekawe, na mszy gallarańskiej, która odbyła się w ulewie, wystawiając na ciężką próbę wiarę 200 000 wiernych z Mediolanu była obecna również Maria Teresa. Celebracja zakończyła się wezwaniem „eucharystycznym” („Abyśmy byli wszędzie, dokąd nas poślesz, jak Ojciec posłał Ciebie!”) i pożegnaniem z nadzieją na spotkanie na kolejny rok.
Śladami świętego Karola, czyli druga wizyta papieża w Mediolanie
Podczas gdy pierwsza wizyta zakończyła się Eucharystią, druga charakteryzowała się pielgrzymką śladami św. Karola, którego imię papież Wojtyła nosił od dnia chrztu. Święty Karol Boromeusz był włoskim kardynałem, który pełnił posługę arcybiskupa Mediolanu. Swoją funkcję sprawował w trudnym dla Kościoła rzymskokatolickiego okresie; były to czasy reformacji i powstawania coraz to nowych odłamów religijnych. W historii Kościoła zasłynął jako idealny przykład biskupa czasów kontrreformacji. Szczególnym miejscem kultu świętego jest katedra w Mediolanie, gdzie spoczywają jego relikwie, umieszczone w kryształowej trumnie w krypcie pod ołtarzem głównym.
„Oto jestem ponownie pośród was, drodzy mediolańczycy, nieco ponad rok po mojej poprzedniej wizycie. Dziś kieruję moje kroki ku wam pamięcią o świętym, który pozostawił głęboki ślad na waszej ziemi i poza nią: świętym Karolu Boromeuszu”.
Drugi pobyt Jana Pawła II były to trzy niezwykle intensywne dni. 2 listopada papież udał się na spacer po kaplicach Sacro Monte di Varese oraz na modlitwę za zmarłych na cmentarzu Musocco. Następnego dnia pojechał do Pawii pozdrawiając pracowników Necchi, fabryki maszyn do szycia, spotykając się również ze studentami i wykładowcami uniwersytetu oraz złożył wizytę w Kolegium Boromeusza i witając wiernych na Piazza della Vittoria. Kolejne dni pielgrzymuje w okolicach Novary: najpierw do kolegiaty Varallo, a następnie do Sacro Monte, gdzie nocuje w pokoju, w którym św. Karol zwykł się modlić. W niedzielny poranek zatrzymuje się w Aronie, miejscu urodzenia Boromeusza, gdzie wita miasto nad jeziorem, odwiedza Kolegium De Filippi i odprawia Mszę Świętą z modlitwą Anioł Pański u stóp figury św. Karola. Kolejno helikopterem z Arony do Mediolanu jego główne wystąpienie zaplanowano przed Zamkiem Sforzów, stamtąd dociera do Piazza del Duomo na ostatnią mszę pielgrzymkową. Podczas pielgrzymki przez kościoły Mediolanu, Pawii i Novary papież pragnął również fizycznie podążać śladami św. Karola: „Poczułem potrzebę odbycia tej niezwykłej pielgrzymki, aby oddać hołd.
Słowa Jana Pawła II są nadal niezwykle aktualne i każdy z nas, emigrantów może znaleźć w nich duchowe oparcie na obczyźnie i inspirację do optymistycznego spojrzenia na problemy nowej fali emigrantów. Mamy nadzieję, że nasz artykuł publikowany w czasie trwania wystawy Papież Dialogu, pozwolił przywołać postać Jana Pawła II, jego mediolańskiej pielgrzymki oraz przypomniał jego słowa skierowane do polskich Emigrantów we Włoszech i na świecie. Wystawa Papież Dialogu, która wpisują się w wieloletnią tradycję pamięci o Papieżu Polaku. W pamięci wierzących pozostaje jego pierwsze, prorocze wezwanie: “Nie lękajcie się! Otwórzcie drzwi Chrystusowi!” – słowa, które do dziś brzmią jak duchowy testament i zaproszenie do odwagi w wierze. Ekspozycja prowadzi zwiedzających przez obrazy i teksty ukazujące papieża, który poprzez dialog budował mosty nie tylko wśród Polonii, ale z narodami, religiami i ludźmi. Więcej informacji na temat wystawy można znaleźć tutaj.
