Autorka: Aneta Walczak

Pocztówka, szczególnie w kontekście Świąt Bożego Narodzenia, funkcjonowała jako niezwykle silny symbol emigracji, pełniąc rolę fizycznego łącznika między Polakami rozsianymi po świecie a Ojczyzną. Niezależnie od szerokości geograficznej, w okresie świąt myśli krążą wokół polskiej tradycji. Warto przypomnieć sobie czasy, gdy pocztówka była najcenniejszym łącznikiem z krajem. W epoce, zanim pojawiły się SMS-y, e-maile i telefony, a podróże były drogie, czasochłonne lub niemożliwe, pocztówka stanowiła często jedyny, dynamiczny nośnik życzeń świątecznych dla bliskich i znajomych, pełniąc funkcję substytutu obecności. Tradycja ta była wówczas nieporównywalnie popularniejsza niż obecnie, z charakterystycznym podziałem na oddzielne kartki na Boże Narodzenie i Nowy Rok. Zapraszamy na sentymentalną podróż w czasie, sięgającą epoki sprzed I i II wojny światowej oraz połowy wieku, aby przyjrzeć się wybranym pocztówkowym motywom – zapisowi polskiej historii i kultury.

Pocztówki: Jak to się zaczęło?

Historia pocztówki sięga korzeniami XIX wieku. Choć pomysł wysyłania krótkich wiadomości na kartkach narodził się już wcześniej, to za jej formalny początek uważa się rok 1865, kiedy Heinrich von Stephan, dyrektor generalny niemieckiej poczty, wprowadził tę innowację w Niemczech. Początkowo wynalazek ten był testowany i dostępny jedynie dla pracowników poczty, ale jego praktyczność i popularność okazały się tak wielkie, że pocztówka szybko została udostępniona publicznie, zyskując globalną sławę. U szczytu popularności, w 1879 roku, w samej Europie rozesłano 350 milionów kart pocztowych, z których znaczna część niosła życzenia świąteczne. W Polsce kartki świąteczne pojawiły się pod koniec XIX wieku, najwcześniej na terenie Galicji.

Jednak to w Warszawie, w roku 1900, pocztówka zyskała swoją polską tożsamość, gdy w konkursie na polską nazwę dla karty pocztowej zwyciężyła nazwa „pocztówka”, zgłoszona przez Henryka Sienkiewicza. Zwyczaj masowego wysyłania życzeń na kartonikach stał się popularny na całym świecie w latach 20. XX wieku. Obecnie pocztówki, których roczna produkcja liczona jest w miliardach, prezentują różnorodne motywy: obok tradycyjnych scen religijnych, znajdziemy na nich romantyczne obrazy stylizowane na minione czasy, sielankowe widoki zimowe, a także wesołe, żartobliwe rysunki.

Kartki jako Dzieła Sztuki

Wiele kartek z okresu II Rzeczypospolitej było projektowanych przez wybitnych polskich artystów, co nadawało im lekkości, wytworności i wysokiej jakości artystycznej. Pocztówki bożonarodzeniowe z lat 1918–1939 są fascynującym zapisem ówczesnej kultury i ideologii. Wydawane były m.in. przez renomowane polskie wydawnictwa, takie jak Salon Malarzy Polskich Henryka Frista w Krakowie czy wydawnictwo “Polonia”.

Do artystów, których prace były wykorzystywane na pocztówkach bożonarodzeniowych, należeli m.in.: Zofia Stryjeńska, Józef Mehoffer, Wojciech Kossak, Adam Setkowicz, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Wiktor Poraj-Chlebowski, Bronisława Rychter-Janowska, Rudolf Mękicki i Antoni Boratyński.

Pocztówka bożonarodzeniowa, choć zakorzeniona w tradycji tych wybitnych malarzy i grafików, musiała jednak szybko zaadaptować się do nowej powojennej rzeczywistości i estetyki połowy XX wieku. Po okresie dominacji malarskiej i głębokiego folkloryzmu, styl kartek, zwłaszcza po latach 50., przeszedł radykalną transformację. Artyści polskiej szkoły grafiki i ilustracji, działający w warunkach PRL-u, skupili się na uniwersalnych, świeckich motywach zimowych i rodzinnej radości, jednocześnie wprowadzając nowoczesny design. W tym okresie popularność zdobyły nazwiska takie jak Janusz Grabiański oraz Józef Wilkoń.

Motywy zaczerpnięte z religii katolickiej

Polskie kartki bożonarodzeniowe tradycyjnie bardzo często zawierają silne elementy religijne. Do najpopularniejszych motywów sakralnych należą: szopka betlejemska, symbolizująca miejsce narodzin Chrystusa, często towarzysząca jej gwiazda betlejemska, wskazująca drogę Mędrcom. Ponadto na pocztówkach często pojawiają się Anioły, zwiastujące radosną nowinę, postacie Świętej Rodziny oraz przybywający z darami Trzej Królowie.

Motywy rodzinnego świętowania

Motyw rodzinnego świętowania należy do najczęściej wykorzystywanych i najbardziej cenionych na polskich kartkach bożonarodzeniowych, ponieważ odzwierciedla ciepło, tradycję i emocjonalną więź związaną z polską Wigilią. Kluczowe elementy to: wieczerza wigilijna z pustym miejscem przy stole, scena łamania się opłatkiem (symbol pojednania), wspólne ubieranie choinki i kolędowanie, a także motywy związane z radością dzieci otrzymujących prezenty. Te wizerunki, często osadzone w sielskim, wiejskim kontekście, podkreślały znaczenie więzi rodzinnych i podtrzymywania polskiej tradycji. Były chętnie podejmowane przez wybitnych i cenionych polskich artystów i grafików, co świadczyło o randze kulturowej pocztówek okolicznościowych.

Motywy religijne i świeckie na polskich kartkach świątecznych historycznie bardzo się przenikały, zwłaszcza w kontekście Bożego Narodzenia. To zjawisko odzwierciedlało głębokie zakorzenienie wiary w polskiej kulturze i tradycji ludowej, gdzie granica między sacrum a profanum często była płynna. To ścisłe zespolenie tradycji religijnej z rodzimą kulturą miało ogromne znaczenie, zwłaszcza w czasach zaborów i okupacji, kiedy to polska tożsamość była zagrożona. W ten sposób, motywy religijne, przesiąknięte polskością i tradycją, naturalnie i mocno przenikały do motywów patriotycznych na polskich pocztówkach.

Motywy patriotyczne

Pocztówki świąteczne z przełomu XIX i XX wieku stanowią fascynujący zapis polskiego patriotyzmu, w motywach czytelnych do dziś. Widzimy na nich Ojczyznę ukazywaną jako Anioła Stróża, Gołąbka Pokoju oraz Białego Orła, często łącząc odrodzenie narodowe symbolicznie z narodzinami Chrystusa. Pojawiały się też historyczne odniesienia do królów, takich jak Władysław Jagiełło czy Kazimierz Wielki. Analizując zbiory, łatwo odróżnić stylistyki: kartki z czasów zaborów (przed 1918 r.) były ponure i pełne tęsknoty, niosąc sentencje w duchu „Jeszcze Polska nie zginęła”. Z kolei po 1918 roku patriotyzm stał się radosny i triumfalny, celebrując odzyskaną niepodległość. Ta dynamiczna zmiana w estetyce dowodzi, jak silnie pocztówka odzwierciedlała losy i nadzieje narodu. Motywy bożonarodzeniowe w Polsce przed II wojną światową były dynamicznym konglomeratem, który musiał pogodzić wiekowe tradycje ludowe, wschodzące zwyczaje miejskie oraz konieczność budowania nowej, patriotycznej tożsamości. Umieszczane na kartkach świątecznych ilustracje zmieniały się pod wpływem bieżących wydarzeń.

Przykłady:

Romantyczne kartki pocztowe

Obok wzniosłych tematów, pocztówki celebrowały uczucia i motywy miłosne. Przedstawianie na nich zakochanych par, szczególnie popularne w „złotym wieku pocztówki”, łączyły ciepło świąt z sentymentalną tematyką. Sceny w stylistyce Art Nouveau ukazywały parę w trakcie pocałunku lub zalotów, czasami przy choince a innym razem pod zawieszoną gałązką jemioły, która symbolizowała miłość i szczęście. Inne obrazy przedstawiały romantyczne spotkania na tle ośnieżonego krajobrazu, na przykład podczas jazdy saniami. Na wielu kartkach pojawiały się też Anioły lub Amorki, symbolicznie kierujące strzały w serca zakochanych.

Dzieci na pocztówkach

Dzieci były jednym z najchętniej wykorzystywanych motywów na polskich pocztówkach świątecznych i noworocznych. Uwieczniano je najchętniej jako kolędników, często w strojach ludowych oraz podczas świątecznych momentów – rozpakowywania prezentów przy choince czy beztroskich zimowych zabaw na sankach i kuligach, co miało podkreślać rodzinne ciepło. Wizerunki te celowo miały wywoływać silne emocje i sentyment, ukazując dziecięce zaciekawienie choinką lub prezenty oraz baśniowe sceny. Wiele z tych pocztówek, dzięki kunsztowi artystów, stanowi dziś cenny dokument historyczny i kulturowy.

Tatry, góry i piękne widoki

Równie silnym i unikalnym motywem były Tatry i Podhale. Główne sceny przedstawiały górali w tradycyjnych strojach, idących na Pasterkę lub wędrujących jako kolędnicy. Celowo podkreślano surową scenerię zimowych Tatr, kontrastującą z ciepłym światłem bijącym z góralskich kościołów. Nieodłącznym elementem były majestatyczne ośnieżone szczyty, zwłaszcza Giewont lub Rysy. Sceny narodzenia Jezusa często przenoszono do stylizowanych góralskich chat w stylu zakopiańskim, a radość świąt oddawały dynamiczne, wesołe obrazy kuligów pędzących przez ośnieżone doliny.

Pocztówki te, które były jedyną możliwością przesłania życzeń, uwieczniały migawki minionego, rodzinnego szczęścia i polskiego ducha. Dziś, mimo miliardowej produkcji kartek, warto pamiętać o tym, jak ten mały kartonik złączył losy Polaków w kraju i na emigracji.

Motywy ludowe

Dawne polskie kartki świąteczne często wykorzystywały motywy ludowe i folklorystyczne, co miało kluczowe znaczenie dla podtrzymywania tożsamości narodowej i tradycji. Oprócz popularnych motywów z Podhala i Tatr, najbardziej charakterystycznym elementem było przedstawianie grup kolędniczych, nierzadko z gwiazdą betlejemską lub szopką, ubranych w autentyczne polskie stroje regionalne – na przykład krakowskie, łowickie czy kurpiowskie – nawiązując do tradycyjnych obrzędów ludowych.

Przykładem zastosowania takich motywów jest twórczość Marii Orłowskiej-Gabryś, która tworzyła wyjątkowe kartki świąteczne, ubierając kolędników – zazwyczaj dorosłych – w historyczne stroje (średniowieczne, renesansowe, barokowe, ludowe) i umieszczając ich na tle zabytków Krakowa, Poznania, Sandomierza, Kazimierza, Warszawy czy Lublina. Jej prace często zawierały motywy bożonarodzeniowe (gwiazda, Trzej Królowie, szopka), choć czasem ograniczała się do neutralnych życzeń. Jako wybitna znawczyni folkloru i sztuki sakralnej, w okresie odwilży mogła sobie pozwolić na umieszczenie jawnie religijnej sceny z Madonną, Dzieciątkiem i aniołami, dbając zawsze o historyczną i etnograficzną wierność detali.

Inną artystką podejmującą podobny temat jest Zofia Stryjeńska (1894–1976), czołowa artystka międzywojnia, choć nie tylko projektowała pocztówki, silnie wpłynęła na ich estetykę dzięki swoim pracom reprodukowanym masowo w tej formie. Jej styl charakteryzował się połączeniem Art Déco z polskim folklorem, użyciem nasyconych barw i dynamicznych kompozycji.

Na kartkach wykorzystywano motywy z jej cykli o tematyce obrzędowej i ludowej, np. ze scenami z “Roku obrzędowego” oraz z postaciami kolędników i Trzech Króli, często w regionalnych strojach (np. krakowskich czy huculskich). Jej twórczość była pełna scen z życia polskiej wsi i elementów słowiańskiej mitologii, stając się synonimem narodowego stylu w sztuce i designie.

W epoce cyfrowej warto zatrzymać się i docenić bogactwo oraz historyczną rolę dawnej polskiej pocztówki bożonarodzeniowej. Ten niepozorny kartonik, którego idea narodziła się w XIX wieku, był niegdyś jedynym, dynamicznym łącznikiem Polaków rozsianych po świecie z Ojczyzną, niosąc ze sobą siłę tradycji i emocji. Pocztówki szybko stały się platformą dla wybitnych artystów (jak Zofia Stryjeńska czy Józef Mehoffer), którzy tchnęli w nie ducha Art Déco i głęboki folklor, podnosząc je do rangi małych dzieł sztuki.

Dziś możemy podziwiać tę niesamowitą różnorodność motywów: od wzniosłych scen religijnych i ciepłych obrazów rodzinnego świętowania, po dynamiczne i wymowne motywy patriotyczne oraz sielankowe widoki Tatr i Podhala.

Nie pozwólmy, aby ta tradycja zaginęła! Poszukajcie tych małych dzieł sztuki – czy to w zbiorach rodzinnych, antykwariatach, czy na lokalnych targach kolekcjonerskich, aby przekształć tradycyjną pocztówkę w świadomy gest podtrzymania polskiej kultury, sztuki i ciepła rodzinnych więzi.

Zdjęcie główne, źródło.