“A tu zima, karnawał jest z nami” śpiewał odeszły przed kilkoma miesiącami Jerzy Połomski. Piosenek o karnawale w polskiej kulturze jest co najmniej kilka, powstają również współcześnie i wspaniale nadają się do zabaw i prywatek w tym okresie. Przyjrzyjmy się zatem bliżej karnawałowi i ostatkom, bo i tak mają w polskiej historii i tradycji założoną tradycję.
Karnawał
Nawet jeśli może się to wydawać zaskakujące, karnawał to bardzo stary obrządek – sięgający Średniowiecza. Nam, znającym język włoski, brzmi znajomo i od razu kojarzymy go w włoskim słowem ‘carnevale’. I słusznie. Pochodzenie słowa ‘karnawał’ wywodzimy właśnie od ‘carne vale’, co dosłownie oznacza ‘żegnaj mięso’ i wiąże się z tym, że po okresie karnawału nadchodzi Wielki Post, który nakazywał wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych. W Polsce wcześniej nazywano karnawał zapustami lub mięsopustami. Zanim to jednak następowało, to poprzedzał je czas hucznych zabaw tanecznych, stołowania, wszelkich żartów i świętowania. Nie bez powodu mięsopusty były potępiane przez polskie duchowieństwo, uważając go za czas rozpusty i ludzkiej zguby. Sam ksiądz Wujek grzmiał z ambony, że mięsopusty pochodzą od czarta. Cóż od tamtego czasu trochę się zmieniło.
W XVII w. Można już spotkać pierwsze wzmianki o tym zwyczaju w tekstach język polskiego, takich jak: “Mięsopust Polski” czy “Mięsopusty i zapusty”
Oprócz pochodzenia słowa, karnawał polski ma jeszcze jedną cechę, która łączy go z Włochami. Jest to czas balów, które stały się tradycją karnawałową wraz z królową Boną i dzięki niej się rozpowszechniły. To właśnie królowa Bona wprowadziła bale maskowe i kostiumowe w Polsce.
Warto podkreślić w tym miejscu, że można mówić o karnawale miejskim i wiejskim, które choć formą się od siebie różniły, to w substancji już nie tak bardzo.
Karnawał miejski i szlachecki
Podczas karnawału w Warszawie organizowano tzw. reduty, które zapoczątkował, posiadający swój lokal w mieście, Włoch – Salwador. Organizował w nim bale maskowe, w których początkowo mogły uczestniczyć tylko najwyższe sfery. Z czasem do zabawy zaproszono również przedstawicieli sfer niższych pod warunkiem, że przez cały czas trwania zabawy będą mieli na twarzach karnawałowe maski. Te maski i okoliczności, w których się znajdowali były jedyną okazją do zrównania stanów, chociaż podczas zabawy. Biedacy czy też osoby niskiego stanu mogli wówczas tańczyć z osobami z wysokiego stanu.
W miastach świętowano również na głównych placach czy też innych specjalnie na tę okazję przystrojonych salach. Idea balu maskowego szybko się przyjęła a z czasem zawitała również do domów mieszczan. Był to także powód do organizacji wszelkich akcji dobroczynnych w różnych miastach Polski.
Za czasów króla Augusta III bale zaczęły być bardzo dochodowym przedsięwzięciem, który angażował krawców, cukierników, fryzjerów czy kupców. A na miejsca zaczęto obierać teatry, cechy rzemieślnicze czy restauracje.
Także dworki i pałace szlacheckie chętnie organizowały biesiady i zabawy przy głośnej muzyce a dodatkowymi atrakcjami były kuligi, którymi roztańczeni goście przenosili się do kolejnego miejsca, aby kontynuować zabawę.
Szlachta i magnateria chętnie urządzała w tym czasie również polowania i turnieje.
Mięsopusty były świętem tradycyjnie polskim, jedyną dopuszczalną muzyką były mazurki, oberki, kujawiaki i polonezy. Zakazano grywania walców czy tanga. Było to szczególnie ważne w okresie zaborów i wiązało się także w wyposażeniem się w broń, na przykład podczas kuligów, gdyż dochodziło do starć z zaborcami, którym nie podobało się utrzymywanie polskich zwyczajów.
Karnawały wiejskie
Na wsiach świętowanie przyjmowało raczej rodzaj swoistego kolędowania a niektórzy mieszkańcy przebierali się i paradowali. Orszak składał się z różnych postaci, które – oczywiście – nie były tymi biblijnymi. Była to najczęściej przebrana młodzież, a raczej młodzi nieżonaci mężczyźni, którzy odwiedzali domy panien na wydaniu, gdzie prosili o różne datki, recytowali wierszyki, śpiewali piosenki i zachęcali do wspólnej zabawy.
Każdy region mógł wystawiać swoje charakterystyczne postaci i organizować swoiste przedstawienia.
W dzień dominowały zabawy tego typu, natomiast wieczorami chłopi szli się bawić do karczm przy obfito nakrytych stołach i suto zaprawianych tradycyjnymi nalewkami i winem. W biesiadach tych brały również kobiety, które najpierw udawały niedostępne i dawały się zapraszać do wspólnej zabawy a ż w końcu ostentacyjnie ulegały namowom.
Karnawał kobiecy
Rola kobiet w karnawale była jednak większa. Tak naprawdę spora część zabaw to były zabawy w typowo kobiecym gronie. Organizowały je mężatki a zapraszały na nie młode małżonki i dawały im różne przydatne rady. Z czasem dopuszczono do zabawy również mężczyzn, którzy musieli się wkupić, aby móc uczestniczyć w zabawie wraz z kobietami.
Generalnie karnawał uznawani również za idealny czas na swaty, wydawanie za mąż córek i szukania synom odpowiednich kandydatek na żony.
Ostatki
Co do tego kiedy zaczynał się karnawał są dwie teorie: jedni mówią, że zaraz po Nowym Roku, czyli de facto zabawą sylwestrową (poczytaj o tradycjach sylwestrowych ) a inni, że dopiero po 6 stycznia, czyli od święta Trzech Króli. Pewne jest natomiast, że kończył się dzień przed Środą Popielcową a Tłusty Czwartek (link do artykułu o tłustym czwartku), który był ostatnim dniem, kiedy jedzono i pito do syta. Czasem świętowanie przedłużało się do wtorku, który stał się efektywnym ostatnim dniem karnawału.
Ostatki w zależności od regionu przybierały różne nazwy: śledzik na Kaszubach i Śląsku, podkoziołek w centralnej Polsce.
W ostatki organizowano ostatnie paradne orszaki z przebierańcami, które kończyły się o północy, gdy zaczynał się Popielec.
Środkowopolski podkoziołek, który był przedstawiany jako mężczyzna z mocno wyartykułowanym przyrodzeniem, miał również inne zadanie, silne nacechowane seksualnością. Ostatki były też zachętą do podwojenia sił do zabaw w małżeńskim łożu przed czasem wstrzemięźliwości, czyli Wielkim Postem, który miał nie tylko być czasem niespożywania potraw mięsnych, ale również okresem unikania zbliżeń seksualnych między małżonkami.
A następnego dnia czyli w Popielec…, ale to już inna historia.
Autorka: Adriana Fontanarosa
Na podstawie:
https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/2248255,Zapusty-%E2%80%93-staropolski-karnawal
https://www.polishnews.com/bale-karnawalowe-w-dawnej-polsce
https://www.naszeszlaki.pl/archives/34156
https://wiadomosci.wp.pl/kiedy-sa-ostatki-karnawal-2023-konczy-sie-w-lutym-6853680259480480a
